Stenen onder de Brabantse Kouters

Wie onze regio bezoekt of het geluk heeft om er te wonen, heeft het waarschijnlijk al gemerkt. Veel witgele kalksteengevels van kerken, landhuizen en andere gebouwen springen in het oog naast de rode baksteen of witte pleistergevels. Deze Diegemse kalkzandsteen is de natuursteen bij uitstek voor het bouwkundig patrimonium van onze streek. In deze artikelenreeks gaan we verder in op deze prachtige steen, vanaf de ontginning tot het gebruik. We beginnen met een blik op Diegem en Steenokkerzeel waar in de 18de eeuw steenontginning en landbouw hand in hand gingen.

Brabantse Kouters aan zee

Laag- en Midden-Belgie en dus ook de regio rond Brussel wordt op verschillende plaatsen gekenmerkt door de aanwezigheid van een kalkzandsteenlaag die hier op geringe diepte in de ondergrond voorkomt, de Lediaan. Deze kalkzandsteen is een miljoenenoude getuige van de periode toen de Noordzee onze streken nog bedekte. Zand en de restanten van kleine kalkhoudende organismen daalden neer op de zeebodem en door enorme druk en heel wat tijd vormden ze uiteindelijk het sedimentair gesteente dat we vandaag in onze regio Diegemse kalkzandsteen noemen. Meer naar het oosten in de omgeving van Geldenaken vinden we een variant van dezelfde formatie terug als de gekende ‘Gobertange’.

Kleine groeves in het landschap: van stenen onder de akkers tot plekjes op de kaart

Hoewel het gebruik van de Diegemse kalkzandsteen reeds teruggaat tot de Romeinse tijd, kwam de ontginning van zandsteen rond het Brusselse vooral vanaf de late middeleeuwen tot bloei. De hoofdmoot van het bouwkundige erfgoed in deze steen dateert echter van de 18de, 19de en vroeg 20ste eeuw. Dit is niet geheel verwonderlijk: hoe ouder het gebouw, hoe kleiner de kans is dat het de tand des tijds heeft doorstaan. Bovendien begint onze streek vanaf het einde van de 18de en begin 19de eeuw fel te veranderen. Brussel breidt zich uit en er wordt ook volop gebouwd in en rond onze dorpskernen. Deze bouwwoede ging gepaard met een enorme vraag naar bouwmaterialen… en waar beter zware stenen zoeken dan in je eigen ondergrond?

De Ferrariskaart die de situatie schetst van onze streken in de periode 1771 tot 1778 is een van de belangrijkste kaarten die we ter beschikking hebben uit deze periode. Hierop worden de dorpskernen mooi en gedetailleerd aangeduid. Als we op deze kaart kijken naar het gebied tussen de kernen van Diegem, Melsbroek en Steenokkerzeel zien we tientallen vlekjes in de akkers. Elk van deze vlekjes is een kleinschalige groeve waar deze kalkzandsteen ontgonnen werd. Het zal dan ook niemand verbazen dat je in deze kernen haast in elke straat nog wel een of meerdere gebouwen in Diegemse kalkzandsteen kan terugvinden.

Ook op latere kaarten vinden we sporen terug van de groeves in hetzelfde gebied, weliswaar niet meer op exact dezelfde plek. Hoe komt dat? Wel, naast de witte kalkzandsteen was ook vruchtbare landbouwgrond een kostbaar goed. De groeves werden zo aangelegd dat de bovenste vruchtbare toplaag van de bodem apart werd gelegd. Eens de meeste stenen uit de groeve waren verwijderd kon de put terug gevuld worden met de ondergrond en kleine waardeloze breuksteentjes van een nieuwe groeve. Tot slot kwam de vruchtbare toplaag terug op haar plaats. En de boer? Die kon het volgende seizoen terug ploegen en zaaien op de locatie van de vroegere groeve, terwijl de stenen ondertussen gemetseld werden in het dorp of in de hoofdstad.

Project Diegemse kalkzandsteen

Dit artikel past in een breder project van de IOED Erfgoed Brabantse Kouters over de Diegemse kalkzandsteen. Dit project verloopt in samenwerking met Regionaal Landschap Brabantse Kouters, de stad Vilvoorde en de gemeenten Asse, Grimbergen, Kraainem, Meise, Machelen, Merchtem, Steenokkerzeel, Wemmel, Wezembeek-Oppem, Zaventem en Zemst. Heb je vragen over dit project of heb je zelf meer informatie over het onderwerp? Stuur een mailtje naar sebastiaan.goovaerts@brabantsekouters.be

In Diegem, Melsbroek en Steenokkerzeel vind je haast in elke straat nog gebouwen in Diegemse kalkzandsteen.

Elk wit vlekje op de Ferrrariskaart is een kleinschalige groeve waar kalkzandsteen ontgonnen werd.